ضمان چیست؟
واژه‌ی ضمان در ادبیات به معنای التزام و کفالت است و در فقه و حقوق به معنای تعهد و برعهده گرفتن مالی است که بر ذمه‌ی دیگری است. کسی که متعهد می‌شود را ضامن و کسی که تعهد را به دیگری می‌دهد مضمون‌له می‌نامند. درواقع ضمان همان شیء یا مالی است که در حفظ آن کوتاهی شده و باید خسارتی که وارد شده است جبران شود. این خسارت را باید ضامنی که متعهد شده جبران کند. در ادامه به معرفی عقد ضمان و انواع آن می‌پردازیم.
مفهوم ضمان
پس به طور کلی می‌توان گفت که ضمان یک التزام است برای پرداخت مالی به کسی، در صورتیکه این کار به طور کاملا اختیاری انجام شود و یا طبق قانون. به زبان ساده‌تر ضمان یعنی یک فردی (ضامن) که طی یک قرارداد با دیگری (مضمون‌له) تعهد کند و بدهی شخص ثالثی (مضمون‌عنه) را بپردازد.
بیشتر بخوانیم: تامین خواسته چیست؟
انواع ضمان
حال به عقد ضمان و انواع آن می‌پردازیم. ضمان انواعی دارد؛
- ضمان عقدی
- ضمان معاوضی
- ضمان واقعی
- ضمان قهری
ضمان عقدی:
ضمان عقدی ضمانی است که در آن انتقال ذمه‌ی شخص مدیون (مضمون‌عنه) به ذمه‌ی شخص ضامن صورت می‌گیرد. این نوع ضمان را عقدی می‌نامند زیرا هر دو طرف مضمون‌له و ضامن این را قبول کرده‌اند و قبولی هر دو در ضمان عقدی شرط است. این در حالی است که قبولی مضمون‌عنه لازم نیست.
ضمان معاوضی:
همانطور که گفتیم در ضمان عقدی اثر عقد است که باعث تعهد پرداخت می‌شود در ضمان معاوضی هم به همین صورت است. یعنی در ضمان معاوضی هم با عقد این ضمان ایجاد می‌شود. تفاوتی که ضمان معاوضی با ضمان عقدی دارد در این است که ضمان عقدی تعهد اثر مستقیم دارد در حالی که در ضمان معاوضی اثر آن به صورت غیرمستقیم است.
ضمان واقعی:
ضمان واقعی در برابر ضمان معاوضی قرار دارد. به این نوع ضمان، ضمان “مثل و قیمت” نیز می‌گویند زیرا در این ضمان اگر عین موجود باشد همان عین باید برگردانده شود ولی در صورت تلف شدن عین مثل و قیمت آن عوض معین قرار می‌گیرد.
ضمان قهری:
ضمان قهری به ضمانی می‌گویند که برخلاف ضمان عقدی به صورت اختیاری صورت نمی‌گیرد و مبنای آن قانون و حکم آن است. درضمان قهری بر خلاف ضمان عقدی و معاوضی، تعهد نه اثر مستقیم دارد و نه اثر غیرمستقیم. در این نوع ضمان تنها اثری که وجود دارد اثر عهد شکنی است.
منظور از اثر عهد شکنی چیست؟
در تنظیم قرارداد منظور از اثر عهدشکنی این است که در این‌گونه قراردادها اثر عقد، انجام مفاد قرارداد است و ضمان پیش‌بینی شده در قرارداد در صورت عدم ایفای تعهد به حکم قانون بر عهده متخلف قرار می‌گیرد و ازاین‌رو عهدشکن را نیز می‌توان در زمره وقایع ضمان‌آوری به شمارآورد که اثر آن به حکم قانون معین می‌شود.
توافق دو طرف درباره میزان خسارت که اغلب به صورت شرط ضمنی می‌باشد در صورتی قابل اجراست که مورد حمایت قانون‌گذار باشد. بنابراین در چنین شرایطی نیروی الزام‌آور تعهد ناشی از عهدشکنی را قانون ایجاد می‌کند و نه قرارداد.
به عنوان نمونه، در عهدشکنی، ضمان ناشی از قرارداد است و اگر دو طرف عقد در میزان خسارت وارد شده توافق کرده باشند، مسئولیت متعهد مبنای قراردادی خواهد داشت.
در چه مواردی ضمان ممکن است؟
ضمان در مواردی که مربوط به مسائل مالی باشد امکان‌پذیر است به عبارتی شخصی می‌تواند متعهد شود که دین کسی را پرداخت کند. در موارد غیر مالی مثل حضانت، تمکین و سکونت مشترک با همسر این کار ممکن نیست. مثلا تعهد غیر مالی قابل انتقال به ذمه‌ی ضامن نیستند.
نکاتی در مورد ضمان
در مورد ضمان عقدی نکاتی وجود دارد که لازم است در اینجا بیان کنیم؛
- “ضمان عقدی معوض است”
ضمان عقدی معوض است یعنی تعهد ضامن و سقوط طلب مضمون‌له از ضامن در برابر هم باهم انجام می‌شود. درست است که طلبکار به ضامن امری نمی‌کند ولی دلیل نمی‌شود بگوییم که ضمان عقدی به صورت رایگان است. در واقع در ضمان عقدی آنچه که در برابر تعهد ضامن قرار می‌گیرد به سود مدیون اصلی است که برائت می‌یابد. به طور کلی نباید اینطور گفت که چون در این نوع ضمان مقصود ضامن کمک است و کاری رایگان به سود مضمون‌له انجام می‌دهد پس رایگان است.
بیشتر بدانیم: درباره الزام به تنظیم سند چه می‌دانید؟
- “ضمان عقدی تبعی است”
ضمان عقدی تبعی است یعنی تعهد ضامن از نظر نفوذ و بقا تابع دینی است که مضمون‌عنه به طلبکار دارد.
از اینکه ضمان عقدی تبعی است نتایج زیر حاصل شده است؛
- مشروعیت سبب دین
ضمان فقط در صورتی صحیح خواهد بود که بر مبنای دین موجود باشد یعنی دینی که بر ذمه‌ی مدیون قرار گرفته باشد حتی در صورتی که تلف شده باشد. علاوه بر این ضمان باید بر مبنای دین مشروع هم باشد.
- اوصاف دین ضامن
دین ضامن همان دین مضمون‌عنه است با همان مقدار و جنس. اگر بدون هیچ شرطی عقد ضمان منعقد شود ضامن باید با تمام اوصاف و خصوصیات دین مضمون‌عنه را بر عهده بگیرد.
- بطلان تبعی ضمان
اگر بطلان دین اصلی ثابت شود ضمان نیز باطل خواهد شد. این در حالی است اگر قراردادی که مبنای آن دین باشد فسخ شود، موجب بطلان ضمان نخواهد بود چون فسخ ناظر به آینده است و هنگام ضمان دین بر ذمه‌ی مضمون‌عنه بوده است.
